Perła Górnego Śląska zachwyca do dziś. Niewielu wie jednak, jak wyglądało urokliwe miasto po zakończeniu I wojny światowej. Niepowtarzalne materiały w państwowych archiwach dokumentują, jak Pszczyna wyglądała ponad 100 lat temu!
Średniowieczna osada pszczyńska wyrosła na szlaku kupieckim, który prowadził z Krakowa na Śląsk i dalej przez Cieszyn do południowej Europy, a jej historia sięga oficjalnie aż 1303 roku - wówczas wzmiankowano komesa Welisława, kasztelana pszczyńskiego. W pobliżu umocnionego gródka, który stanowił podstawę przyszłego zamku już około 1200 roku miał istnieć kościół, wokół którego wyrosła osada, późniejsza Stara Wieś[27]. Miasto lokowano prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w.
Historia Pszczyny jest niezwykle bogata, my jednak skupimy się na czasach nowożytnych – w 1548 roku ziemia pszczyńska stała się majoratem Baltazara Promnitza, biskupa wrocławskiego z możnego śląskiego rodu, a sami Promnitzowie władali terenem przez ponad dwa wieki. Po wielu wojennych zawieruchach i przekazywaniu ziem pszczyńskich z rąk do rąk, finalnie w 1846 r. ostatni z rodu Anhaltów, książę Henryk, oddał ziemię pszczyńską swemu siostrzeńcowi, księciu Janowi Henrykowi X z potężnego rodu magnackiego von Hochbergów, władających do tej pory przede wszystkim rozległymi majątkami w okolicy Wałbrzycha z tamtejszego zamku Książ. Von Hochbergowie należeli do najbogatszych śląskich rodów i najpotężniejszych w całej Rzeszy Niemieckiej.
Historia Pszczyny sięga średniowiecza
W połowie XIX wieku powiat pszczyński zamieszkiwała głównie ludność polska, a w samym mieście funkcjonowała duża polska diaspora (z przeważającą liczbą niemieckich mieszkańców). Już w 1910 roku podczas spisu powszechnego aż 86 procent mieszkańców powiatu zadeklarowało posługiwanie się językiem polskim. Okres I wojny światowej nie był łatwy dla Pszczyny i ziem pszczyńskich - Hochbergowie przekazali swój pszczyński pałac na potrzeby cesarskiej kwatery głównej Wilhelma II oraz siedziby sztabu wojsk niemieckich.
Zaraz po zakończeniu I wojny światowej ważyły się losy przynależności państwowej Górnego Śląska, a sama Pszczyna stała się jednym z miast sporu narodowościowego. Drugi z von Hochbergów – Jan Henryk XV optował za utworzeniem niepodległej Republiki Śląskiej lub niepodległej Republiki Górnośląskiej (do czego dążył wspierany finansowo przezeń Związek Górnoślązaków, bądź w przypadku fiaska tej opcji, pozostawienia ziemi pszczyńskiej w granicach Niemiec.
Jak wyglądała Pszczyna w pierwszych latach po I wojnie światowej?
16 sierpnia 1919 r. wybuchło I powstanie śląskie, a powstańcy zostali zaatakowani przez wojska niemieckie już w miejscu zbiórki (przy tzw. „Trzech Dębach”). Sam książę udostępnił swój pałac na siedzibę i koszary paramilitarnych grup niemieckich i Grenzschutzu (formacja ochotnicza działająca na wschodnich obrzeżach Republiki Weimarskiej razem z Freikorpsem i Selbstschutzem; zbrojnie przeciwstawiała się odłączeniu terenów wschodnich od Niemiec). W podziemiach pałacu urządzono wówczas prowizoryczne więzienie, gdzie osadzano i torturowano w najbardziej wyrafinowany sposób schwytanych Polaków, podejrzanych o udział w powstaniu.
Wcześniej, w 1921 r., w plebiscycie, który miał zdecydować o przynależności państwowej Górnego Śląska, za Polską głosowało w powiecie pszczyńskim 53 tys. mieszkańców, a za Niemcami – 18 tys. W samym mieście zwyciężyła jednak opcja niemiecka – 2843 głosów przeciwko 910 za Polską, a w obszarze dworskim Pless Schloss (Zamek Pszczyński) 185 do 52. Po III powstaniu i podziale Górnego Śląska Pszczyna wraz z całym powiatem przypadła Polsce.
Archiwalne fotografie Pszczyny w Narodowym Archiwum Cyfrowym
29 czerwca 1922 uroczyście wkroczyły do miasta wojska polskie. Wtedy to właśnie władze przejęła polska administracja, zaś pierwszym polskim burmistrzem miasta został Jan Figna.
Na archiwalnych zdjęciach dostępnych w Narodowym Archiwum Cyfrowym możemy zobaczyć, jak wyglądała Pszczyna w okresie dwudziestolecia międzywojennego, gdy znajdowała się w granicach Polski. Choć doszło do wielu zmian architektonicznych w samym centrum miasta to zachowała swój oryginalny charakter. Sentymentalna podróż w czasie gwarantowana!